KÜLTÜR VE SANAT (İKTİSADİ HAYAT-DEMİR)

ç) Demir

Demir işleyicilik, madencilikte son safha olarak görünmektedir, ondan önce bakır, bronz ve altun işleyiciliği vardı. Bunlardan ilk ikisine taş devrini aşan hemen her kültürde tesadüf ediliyor. Afanasyevo kültür çevresine dahil Minusinsk ve Altay bölgelerindeki buluntu yerlerinde M.Ö. 3000'lerden kalma bakırdan yaılmış bıçak, biz ve teller, küpe ve diğer süs eşyası ele geçmiştir. İlk Türk kültür merkezlerinden gösterilen Andronovo kültür çağında ise -bütün Orta ve kuzey Asya'da ilk defa -altun ortaya çıkmakta idi. Bu devirde "çok kudretli ve zengin bir içtimahi hayatın müşahede edildiği" Altaylarda gerçek bir "altun endüstrisi" merkezliği durumu vardı. Buradaki madenciliğin tesirleri, güneyde Tanrı dağlarına kadar hissediliyordu (M.Ö. 2000); Çu ve Arpa, Burma-çap buluntuları hep Andronovo kültürünün izlerini taşıyordu. Bazı "İndo-Germenci"ler tarafından bile Hind, Avrupalı halk üzerine, madencilik bakımından, Altaylı tesiri kabul edilmiştir.

Fakat ekonomide ve askerlikte önemli olan asıl maden demirdir. Demirin ilk keşfedildiği yer olarak bazan Afrika, bazan güney Hindistan, bazan Doğu Anadolu gösterilmiştir. M.Ö. 4. binlerde Mısır'da, daha sonraları Çin'de, Troya'da ve Mezopotamya'da demirin tanındığı ileri sürülmüş ise de, bunlar, doğru olsa bile, tarihî bakımdan fazla bir değer taşımaz. Çünkü meteor ve tellürik (filiz) halde bulunan bu "demir" materyal son derece azdır ve faydası hemen yok gibidir. Gerçek demir çağı bu madenden bol miktarda alet ve silah yapılması ile başlar. Bu imkan da Altaylarda, Yenisey nehrinin kaynak bölgelerinde -eski Türk kültür merkezleri etrafında- mevcut olmuştur. Altaylılar, bilindiği üzere çok eskiden beri mahir demirciler olarak bilinirler. Tarihî devirlerde de aynı bölgede (bilhassa Salınçak ve Onugug havalisi) yüksek kalitede sert ve yumuşak çeliklere tesadüf edilmiş, Kuzey Altaylar'da demir eritme ocakları, Gök-Türkler çağından, Ulan-ede (******'ın doğusu) yakınında, demir ocak ve döküm yerleri ortaya çıkarılmıştır. Çin kaynaklarına göre, Yenisey'in yukarı mecrası dolaylarında eskiden beri demir cevheri toplanırdı. Abakan havalisinde yüksek vasıfta mıknatıs ve Tuba ırmağı boyunca demir cevheri bulunuyordu. Yani insanlık tarihinde bir çağın açılmasına başlangıç teşkil edebilecek miktarda bol demir madeninin varlığı eski Türk ülkesinde farkedilmiş ve işlenmeye geçilmişti. Kurganlar'da elde edilen malzemeden demir işleyiciliğinin Orta Asya'daki tarihi kesin tesbit edilmemiş ise de, bunun herhalde M.Ö. 2000 başlarına rastlaması gerekir, zira daha o tarihlerde Türklerin geniş sahalara hükmedebilmeleri, sürat bakımından atın sağladığı üstünlük yanında, vurucu silah olarak demir alet ve vasıtaların çok sayıda kullanılması ile açıklanabilir. İlk tarihi büyük Türk imparatorluğunu kuran Asya Hunlarının, ancak atın sürati ve demirin vurucu gücünün bir arada değerlendirilmesi ile anlaşılması mümkün bu başarılarının, daha önceki asırlarda, aynı sahadaki imkanları ile desteklenmiş olması icap ede. Nitekim M.Ö. 1. bin olarak tarihlenen Kargalı kurganının (Tanrı dağlarında) 1. katında demirden yapılmış eşya bulunmuştur ve bu tesir buraya Yenisey bölgesinden gelmiştir. Diğer taraftan en aşağı M.Ö. 1400'lerde Altaylar'ın batısında bol miktarda demir istihsal edildiğini söyleyen W. Ruben'e göre, "tarihhi belgelere dayanarak bu eski Türk sahasını demir kültürünün doğduğu yer kabul etmekte mecburiyet vardır". Hun diline ait M.Ö. Çin kaynaklarında muhafaza edilen en eski Türkçe kelimelerden birinin de demir (tieh-fan) olduğunu (ve kılıç = king-lu) belirtelim. Bundan sonra dünyaya yayılmaya başlayan demir çağının istikameti ve tarihleri şöyledir: Hindistan'da M.Ö. 2000 sonları, Mısır'da 1200, Doğu Akdeniz'de 1100, Orta Avrupa'da 800, Çin'de 300 yılları.