KÜLTÜR VE TEŞKİLAT (SOSYAL YAPI)

2. SOSYAL YAPI

a) Eski Türk cemiyetinin sosyal yapısı hakkında şimdiye kadar yapılan tasnifler hem bünye, hem de isimlendirmeler bakımından birbirini tutmamaktadır. Bunun nedeninin, her araştırıcının kendi meşgul olduğu zaman içinde kalması ve yine meşgul olduğu belirli Türk zümresini esas alması olduğu anlaşılıyor. Türklerin çeşitli devirlerde, çeşitli bölgelerde bazı bünye değişikliklerine uğradıkları ve bununla ilgili olarak başka başka tabirler kullandıkları şüphesizdir. Fakat Bozkır kültürü dediğimiz, aslına en yakın Türk kültürü içinde cemiyet yapısını tesbit etmek bakımından bazı imkânlara da sahibiz. Bu hususta Gök-Türk topluluğu sosyal bünyesi herhalde hareket noktası görevini görebilecektir. Ana kaynağımız Orhun kitabelerinde geçen, konu ile ilgili tabirler meseleye ışık tutacak durumdadır.

Orhun kitabelerine göre Türk bozkır cemiyetinin yapısını şöyle tesbit etmek mümkündür:
Oguş - âile (?)
Urug - soy, (aile ?)
Bod - boy, kabile
Ok - kabile (bir siyasî teşkilâta bağlı)
Bodun - boylar birliği (siyasî yönden müstakil veya değil)
İl-Müstakil topluluk, devlet, imparatorluk.

Eski Türk cemiyetinde ilk sosyal yapı olan aile, bütün içtimaî bünyenin çekirdeği durumunda idi. Kan akrabalığı esasına dayanıyordu.

Eski türk ailesi tip olarak "geniş aile" şeklinde görünmekte (geçen asrın 2. yarısında, bütün dış etkilere rağmen, başka bölgelerdeki Türk zümrelerine nisbetle en az tesir almış olmaları gereken Altaylılar'da "soy" ve Yakutlarda "usa" Kırgızlarda "aul") ise de, aslında Türk ailesinin "Küçük aile" tipinde kurulu bulunması daha akla yakın gelmektedir. Çünkü Türk ailesi esk Yunan'daki (genose), Roma'daki (gens) ve İslavlardaki (zadruga)'dan farklı olup, ortaklık yalnız otlak ve hayvan sürülerine inhisar eder. Türkçede izdivaç için kullanılan "evlenme" veya "evlendirme", (Gök-Türk kitâbelerinde: able +) tabirleri, evlenen erkek veya kızın baba ocağından ayrılarak ayrı bir (aile) meydana getirdiğine delâlet eder. Genellikle, bilindiği gibi dıştan evlenme (exogamie)'nin esas ve baba hukukunun hakim olduğu Türk ailesinde evlenen oğullar, hisselerin alıp, yeni bir aile kurmak üzere, çıkarlar, baba evi ise en küçük oğula kalırdı. Türklerde "leviratus" (ölen erkek kardeşin dul kalan zevcesi ile ve çocuksuz genç dul üvey anne ile evlenme şekli) mevcuttur ve genellikle tek zevcelik (monogamie) görülür.

Orhon yazıtlarında ancak bir yerde geçen "uruğ" tâbiri, Uygurca metinlerde, Kaşgarlıda, birçok modern şivelerde çok kullanılan ve "tohum, akraba, nesil" mânalarına gelen bir söz olup, Moğolcada da "yat, cat" (yabancı) tabirinin zıddı olarak "akraba" anlamında kullanılır.

Aileler veya soylar bir araya geldiği zaman "boy" teşekkül ediyordu ve başında görevi, boydaki iç dayanışmayı muhafaza etmek, hak ve adaleti düzenlemek ve gerektiğinde silahlı kuvvetlerce boyun menfaatlerini korumak olan bey (bag, beg, bi) bulunuyordu. Buna göre boy, siyasî mahiyette bir birlik idi. Belirli arazisi ve muharip kuvveti vardı. Mülk ve hayvan sürüleri başka zümrelerinkinden ayırdedilmekte idi (24 Oğuz boyundan her boy özel bir damgaya sahipti). Roma'da, eski Yunan'da ve Câhiliye devri Araplarında, benzer kuruluşlar başındaki sorumlu şahıslar aynı zamanda dinî reis olduları halde, beyin böyle bir fonksiyonu yoktu.

Eski türk boylarının adları boyun bu siyasî ve içtimaî hususiyetlerini meydana koymaktadır. Bu adlar şöyle sınıflandırılmıştır:

a) Askerî teşkilât ve idarî kuruluşla ilgili olanlar (mesela; Çur, Yula, Kapan, Külbey, Yabagu, Yeney, Çepni, Tryan,İğdir, Köbök, vb.).
b) Askerî - siyasî olayların etkisinde meydana gelenler (mesela; Hazar = Kazar, Sabar, Kabar, Kesi, blgar vb.).
c) Büyük, şöhretli, zengin manâlarında olanlar (mesela; Bayındır, Bayat, Çavuldur, Tabgaç, vb.)
d) Hâl ve tavır veya hava hadisesini bildirenler (mesela; Argu, Argın, Çuva, Karluk,Yağlakar, Boran, Kürt vb.)
e) Kuvvet, sağlamlık, cesaret, fazilet ifade edenler (mesela; Türk, Kayı, kangar, Karan Gyormati, Ertim = erdem, Kınık vb.).
f) Boylar birliğine katılanların sayısına göre adlandırmalar (mesela; On-ok, Dokuz-oğuz, On-Uygur, Üç-karluk, Utur-gur = Otuz Ogur, vb.).
Oğuz adı da (Ok+z= Ok'lar) belirli bir siyasî teşkilât kurmuş Türk boyları manasındadır.

Görüldüğü üzere Türk boyları ve genellikle Türk siyasî kuruluşları şahıs adları ile anılmıyorlar Selçuklu, Osmanlı gibi devlet veya, meselâ, Hacılu, Kızıl Ahmedlu, Caferlu vb. gibi küçük topluluk adları ve sonu + oğlu ile biten Aydın-oğlu, İsfendiyar-oğlu vb. adlar, aslında Türk kültürü mahsulü olmayıp, Arap ve Fars tesiri ile sonradan ortaya çıkmış isimlendirmelerdir.

Boy beyleri cesareti, malî kudreti ve doğruluğu ile anınmış urug ve oguşların reisleri arasında seçim yolu ile iş başına gelirlerdi. Seçici heyet herhalde boyu meydana getiren aile ve soyların temsilcilerinden kurulu olmalıdır. Bu heyet eski Türk devletlerinde mevcut "meclis" (Danışma kurulu)'lerin küçük çapta bir ilk tipi olarak görünmektedir.

Boylar birliğine "bodun" deniyordu. Bodunun başında "bey", han (kaan) bulunur ve topluluk siyaseten müstakil veya bir il'e tâbi durumda olabilirdi. Bodunlar çoğunlukla soy ve dil birliğine sahip boylardan meydana geldiği için, bodun kelimesi "kavim" mânasını verebilir. Kitabelerde yalnız bir defa geçen "Ulus" sözünün eski devirdeki mânası açık değil ise de, bu söz, Türk-Moğol devrinde: 1. Millet, 2.Memleket, 3. Devlet karşılığı olarak daha geniş anlamlarla karşımıza çıkmaktadır.